Zastępcza kara pozbawienia wolności stanowi prawnokarną reakcję na uchylanie się przez skazanego od uiszczenia kary grzywny bądź wykonania kary ograniczenia wolności. W ramach poniższych rozważań wskazane zostanie po pierwsze kiedy kara grzywny lub kara ograniczenia wolności może ulec zamianie na zastępczą karę pozbawienia wolności. Po drugie przedstawione zostaną środki prawne, które skazany może wykorzystać, celem uchronienia się przed koniecznością odbycia zastępczej kary pozbawienia wolności w zakładzie karny. W końcu po trzecie udzielona zostanie odpowiedź na pytanie czy wykonujący zastępczą karę pozbawienia wolności może ubiegać się o przedterminowe warunkowe zwolnienie.

Kara grzywny 

Zarządzenie zastępczej kary pozbawienia wolności  

Skazany, względem którego sąd karny orzekł karę grzywny, powinien ją dobrowolnie uiścić w terminie 30 dni od dnia odebrania wezwania. W razie bezskutecznego upływu tego terminu grzywna ściągana jest w drodze egzekucji. 

W praktyce zdarza się jednak często, a to z uwagi na złą sytuację majątkową skazanego, że egzekucja grzywny okazuje się bezskuteczna. Wówczas sąd uprawniony jest do zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną. Dziesięć stawek dziennych równoważne jest miesiącowi pracy społecznie użytecznej, z zaokrągleniem, w górę, do pełnego miesiąca. Pracę społecznie użyteczną określa się w miesiącach oraz ustala wymiar godzin pracy od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym. 

Niekiedy jednak orzeczona względem skazanego kara grzywny nie zostaje przekształcona w pracę społecznie użyteczną, a ulega zamienia na zastępczą karę pozbawienia wolności. Przypadek ten reguluje art. 46 Kodeksu karnego wykonawczego:

Jeżeli egzekucja grzywny okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, gdy:

1. skazany oświadczy, że nie wyraża zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej albo uchyla się od jej wykonania, lub

2. zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa lub niecelowa.

Zarządzając wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, przyjmuje się, że jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny dwóm stawkom dziennym grzywny. Kara zastępcza nie może jednak przekraczać 12 miesięcy pozbawienia wolności, jak również górnej granicy kary pozbawienia wolności za dane przestępstwo, a jeżeli ustawa nie przewiduje za dane przestępstwo kary pozbawienia wolności, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 miesięcy.

W przypadku, gdy w wyroku skazującym grzywna określona jest kwotowo, powyższe regulacje znajdują odpowiednie zastosowanie, z tym że jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny grzywnie w kwocie od 20 do 4000 złotych.

Uiszczenie grzywny 

Pomimo zamiany kary grzywny na zastępczą karę pozbawienia wolności – skazany pozostaje uprawniony do uiszczenia kwoty grzywny, co spowoduje, że zastępcza kara pozbawienia wolności ulegnie bądź zakończeniu bądź skróceniu. Jak bowiem wprost wynika z art. 47 Kodeksu karnego wykonawczego: 

§  1.  Jeżeli grzywna została uiszczona w części, prezes sądu lub upoważniony sędzia zarządza zmniejszenie kary zastępczej w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości grzywny.

§  2.  Od zastępczej kary pozbawienia wolności lub wykonywania pracy, o której mowa w art. 45 § 1, skazany może się w każdym czasie zwolnić przez złożenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny.

Wstrzymanie zastępczej kary pozbawienia wolności 

Skazany może uchylić się od konieczności wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym również w inny sposób, opisany w art. 48a § 1 Kodeksu karnego wykonawczego:

Sąd może w każdym czasie wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności zarządzonej w wypadku, o którym mowa w art. 46 § 1 pkt 1, jeżeli skazany oświadczy na piśmie, że podejmie pracę społecznie użyteczną i podda się rygorom z nią związanym. Wstrzymanie następuje do czasu wykonania pracy społecznie użytecznej lub złożenia kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny.

Tym samym możliwość wstrzymania zastępczej kary pozbawienia wolności warunkowa jest od złożenia przez skazanego pisemnego oświadczenia, że podejmie pracę społecznie użyteczną i podda się rygorom z nią związanym. 

Nader istotne pozostaje, że jeżeli skazany w dalszym ciągu – pomimo wstrzymania wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności – uchyla się od wykonania pracy społecznie użytecznej, sąd zobligowany jest do zarządzenia tej kary do wykonania. Wówczas, ponowne złożenie przez skazanego oświadczenia o podjęciu pracy społecznie użytecznej jest dopuszczalne. Innymi słowy, sąd nie może po raz drugi wstrzymać wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności.

Kara ograniczenia wolności 

Zarządzenie zastępczej kary pozbawienia wolności 

Podobnie jak kara grzywny, również orzeczona względem skazanego kara ograniczenia wolności może ulec zamianie na zastępczą karę pozbawienia wolności. To zagadnienie z kolei uregulowano w art. 65 Kodeksu karnego wykonawczego: 

§  1. Jeżeli skazany uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności, sąd zarządza, a jeżeli uchyla się on od świadczenia pieniężnego lub obowiązków orzeczonych na podstawie art. 34 § 3 Kodeksu karnego, sąd może zarządzić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. W razie gdy skazany wykonał część kary ograniczenia wolności, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wymiarze odpowiadającym karze ograniczenia wolności pozostałej do wykonania, przyjmując, że jeden dzień zastępczej kary pozbawienia wolności jest równoważny dwóm dniom kary ograniczenia wolności.

§  2. Jeżeli ustawa nie przewiduje za dane przestępstwo kary pozbawienia wolności, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 miesięcy.

Wstrzymanie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności 

Służącym skazanemu środkiem pozwalającym uniknąć wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym jest wstrzymanie tej kary przez sąd. Instytucje tę opisano w art. 65a § 1 Kodeksu karnego wykonawczego: 

Sąd może w każdym czasie wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wypadku, gdy skazany oświadczy na piśmie, że podejmie odbywanie kary ograniczenia wolności i podda się rygorom z nią związanym; wstrzymanie następuje do czasu wykonania orzeczonej kary ograniczenia wolności.

Podobnie zatem jak w przypadku kary grzywny, również tutaj skazany jest zobligowany do złożenia oświadczenia o odbyciu kary ograniczenia wolności i poddania się rygorom z nią związanym. 

Jeżeli jednak skazany w dalszym ciągu – pomimo wstrzymania wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności – uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. Wówczas, ponowne złożenie przez skazanego oświadczenia o odbyciu kary ograniczenia wolności jest niedopuszczalne. Innymi słowy, sąd nie może po raz drugi wstrzymać wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności. 

Warunkowe przedterminowe zwolnienie 

Zgodnie z Kodeksem karnym skazanego na karę pozbawienia wolności sąd może warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary tylko wówczas, gdy jego postawa, właściwości i warunki osobiste, okoliczności popełnienia przestępstwa oraz zachowanie po jego popełnieniu i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, że skazany po zwolnieniu będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego i przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa.

Przytoczone wyżej uregulowanie wprost odnosi się do kary pozbawienia wolności, nie wspominając jednak o zastępczej karze pozbawienia wolności. Stąd też pojawia się pytanie czy skazany wykonujący zastępczą karę pozbawienia wolności może ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. 

Na tak postawione pytanie – za orzecznictwem oraz wypowiedziami czołowych komentatorów prawa karnego – udzielić należy odpowiedzi negatywnej. Nie jest możliwe skorzystanie przez skazanego z przedterminowego warunkowego zwolnienie w przypadku, gdy ten wykonuje zastępczą karę pozbawienia wolności 

W tym też kontekście przytoczyć można kilka orzeczeń sądowych, traktujących o owym zagadnieniu:

Instytucja warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności dotyczy kary pozbawienia wolności wprowadzonej do wykonania i faktycznie wykonywanej, przy czym odnosi się ona jedynie do kary pozbawienia wolności orzeczonej za przestępstwo, a nie kary zastępczej.

post. SA w Lublinie z 19.03.2008 r., II AKzw 169/08

W nauce prawa karnego powszechnie przyjmuje się, że instytucja warunkowego zwolnienia znajduje zastosowanie jedynie w przypadku kary pozbawienia wolności, orzeczonej jako reakcja na popełnione przez skazanego przestępstwo. Teza taka wynika z wykładni literalnej przepisu art. 77 § 1 k.k., który mówi, że tę konstrukcję prawną stosuje się w razie skazania na karę pozbawienia wolności, a nie w razie odbywania kary pozbawienia wolności. Tym samym wykluczyć należy możliwość stosowania warunkowego zwolnienia do skazanych wyrokiem wyłącznie na karę ograniczenia wolności lub grzywny samoistnej, które następnie zostały zamienione na zastępczą karę pozbawienia wolności. W takim bowiem wypadku skazanie nie polega na wymierzeniu kary pozbawienia wolności. Skoro skazany wnioskuje o warunkowe przedterminowe zwolnienie z reszty zastępczej kary pozbawienia wolności orzeczonej za grzywnę, zachodzi okoliczność wyłączająca postępowanie wykonawcze w tym przedmiocie, a zatem zgodnie z art. 15 § 1 k.k.w. sąd umarza postępowanie wykonawcze.

post. SA w Rzeszowie z 14.12.2010 r., II AKzw 663/10

Należy uznać za trafne stanowisko Sądu Okręgowego, wyrażone w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, że w obowiązującym stanie prawnym nie jest możliwe udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia z zastępczej kary pozbawienia wolności

post. SA w Rzeszowie z 25.09.2014 r., II AKzw 497/14

System dozoru elektronicznego 

Zastępcza kara pozbawienia wolności nie stoi jednak na przeszkodzie, aby skazany mógł ubiegać się o udzielenie zgody na jej wykonanie w systemie dozoru elektronicznego. Możliwe jest to przy spełnieniu warunków określonych w art. 43la Kodeksu karnego wykonawczego:

§  1. Sąd penitencjarny może udzielić skazanemu zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, jeżeli zostały spełnione łącznie następujące warunki:

1) wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku i 6 miesięcy, a nie zachodzą warunki przewidziane w art. 64 § 2 Kodeksu karnego;

2) jest to wystarczające do osiągnięcia celów kary;

3) skazany posiada określone miejsce stałego pobytu;

4) osoby pełnoletnie zamieszkujące wspólnie ze skazanym wyraziły zgodę, o której mowa w art. 43h § 3;

5) odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie warunki techniczne, o których mowa w art. 43h § 1.

§  2.  Skazanemu, który nie rozpoczął wykonywania kary w zakładzie karnym, można udzielić zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, jeżeli względy bezpieczeństwa i stopień demoralizacji, a także inne szczególne okoliczności nie przemawiają za potrzebą osadzenia skazanego w zakładzie karnym.

§  3.  Skazanemu, który rozpoczął już odbywanie kary w zakładzie karnym, można udzielić zezwolenia na odbycie w systemie dozoru elektronicznego pozostałej części kary, jeżeli za udzieleniem zezwolenia przemawiają dotychczasowa postawa i zachowanie skazanego.

Z przytoczone przepisu wprost wynika, że udzielenie zgody na odbycie zastępczej kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nastąpić może zarówno przed rozpoczęciem wykonywania tej kary w zakładzie karnym, jak i w trakcie. 

Jeśli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w tej kategorii spraw, serdecznie zapraszamy do kontaktu telefonicznego bądź e – mailowego.