Wśród środków służących zwalczaniu i zapobieganiu przestępczości, powszechnie obowiązujące prawo wyróżnia instytucje związane z poddaniem próbie sprawcy czynu zabronionego. Jedną z nich jest ukształtowane w treści art. 66 § 1 k.k. warunkowe umorzenie postępowania karnego. Dokładne przesłanki niniejszego środka, jak również szczegóły i konsekwencje jego zastosowania poznają Państwo z poniższej treści przygotowanego przez nas artykułu.

JAKIE SĄ PRZESŁANKI ZASTOSOWANIA WARUNKOWEGO UMORZENIA POSTĘPOWANIA KARNEGO?

W pierwszej kolejności wyróżnić należy, iż droga do zastosowania tego środka rozpoczyna się od ustalenia wszystkich przesłanek odpowiedzialności karnej i stwierdzenia, iż oskarżony popełnił czyn zabroniony. Niemożliwym jest bowiem posłużenie się warunkowym umorzeniem postępowania karnego w przypadku, gdy nie dowiedziono uprzednio o jego bezprawnym, karalnym, karygodnym i zawinionym sprawstwie.

Pozostałe przesłanki, jak wskazał Sąd Najwyższy:

„(…) wskazują na okoliczności, które przy koniunkcyjnym wystąpieniu warunkują uznanie niecelowości kontynuowania postępowania karnego.”

wyr. SN z dn. 20.05.1998 r., II KKN 65/98.

Finalnie niniejsze przesłanki można zgrupować według następujących kategorii:

1. decydujące o niecelowości kontynuowania postępowania i wymierzenia kary ze względu na popełniony czyn;
2. dotyczące osoby sprawcy;
3. koncentrujące się wokół braku wątpliwości co do okoliczności popełnienia czynu zabronionego.

Wśród przesłanek warunkowego umorzenia postępowania karnego związanych z popełnionym czynem zabronionym wyróżniamy:

1. społeczną szkodliwość czynu oraz winę, które nie są znaczne (art. 66 § 1 k.k. in principio);
2. zagrożenie karą za popełnione przez sprawcę przestępstwo, które nie przekracza 5 lat pozbawienia wolności (art. 66 § 2 k.k.).

W toku ustalania stopnia społecznej szkodliwości czynu popełnionego przez sprawcę, decydującymi są okoliczności wskazane w art. 115 § 2 k.k., a więc:

• rodzaj i charakter naruszonego dobra;
• rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody;
• sposób i okoliczności popełnienia czynu;
• waga naruszonych przez sprawcę obowiązków;
• zamiar i motywacja sprawcy;
• rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

Stopień winy sprawcy determinować zaś będą takie okoliczności jak:

• dojrzałość i poczytalność sprawcy;
• możliwość rozpoznania przez sprawcę bezprawności czynu;
• brak atypowej sytuacji motywacyjnej występującej względem sprawcy, w nasileniu uniemożliwiającym wymaganie od niego przestrzegania norm prawnych.

Szczegóły ustalania stopnia winy sprawcy czynu zabronionego omówił Trybunał Konstytucyjny
w uzasadnieniu do wyroku z dnia 16 maja 2000 r., P 1/99.  

Do przesłanek zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego związanych z osobą sprawcy należą:

1. postawa sprawcy;
2. uprzednia niekaralność za przestępstwo umyślne;
3. właściwości i warunki osobiste;
4. dotychczasowy sposób życia sprawcy;

które wszystkie kumulatywnie mają prowadzić do uzasadnionego przypuszczenia sądu, iż, mimo umorzenia postępowania, sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.

Analiza postawy sprawcy koncentruje się przede wszystkim na szczegółowym ustaleniu czy jego konflikt z prawem miał charakter epizodyczny, wynikający z niefortunnego zbiegu okoliczności czy może źródłem popełnienia przez niego przestępstwa jest jego anormalny i nieprawidłowy stosunek względem prawnie chronionych dóbr. Jak bowiem rozstrzygnął Sąd Najwyższy :

„Tylko sprawca, co do którego sąd nabierze przekonania, że rozpoznawany czyn był odosobnionym incydentem w jego życiu i można realnie zakładać, iż w przyszłości będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni przestępstwa, może skorzystać z dobrodziejstwa warunkowego umorzenia postępowania.”

wyrok sn z dnia 11 stycznia 2023 r., III KK 537/22

Weryfikacja postawy sprawcy niejako rozstrzyga zatem o potrzebie prawnokarnego oddziaływania na niego celem wzbudzenia w nim mechanizmów związanych z respektowaniem norm prawnych.

Przy ustalaniu uprzedniej karalności sprawcy bez znaczenia pozostaje fakt, za jaki typ czynu zabronionego, na jaką dokładnie karę go prawomocnie skazano i czy została ona wykonana. Kluczowym jest jedynie zweryfikowanie czy przestępstwo to zostało przez niego popełnione w sposób umyślny. Jednocześnie, jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 grudnia 2021 r., III KK 319/21:

„Zastosowanie instytucji, o której mowa w art. 66 § 1 k.k., wchodzi w rachubę, gdy sprawca jest niekarany za przestępstwo umyślne w dacie orzekania o warunkowym umorzeniu postępowania, a nie w dacie popełnienia zarzuconego mu przestępstwa.”

Zwrócić w tym miejscu należy uwagę na tezę wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 24 maja 2012 r., VIII Ka 385/12:

„Zdaniem Sądu Odwoławczego warunek uprzedniej niekaralności za „przestępstwo umyślne” wskazany w art. 66 § 1 k.k., który jest jednym z podstawowych wymogów skorzystania przez Sąd I Instancji z instytucji warunkowego umorzenia jest spełniony w przypadku osób skazanych uprzednio za umyślne przestępstwa skarbowe. Tego rodzaju wykładnia rozszerzająca obejmująca pojęciem „przestępstwo umyślne” pojęcie „umyślne przestępstwo skarbowe” byłaby sprzeczna z samą naturą prawa karnego i poczuciem pewności prawa w stosunku do adresatów norm prawnych.”

W konsekwencji utrwalonego w powyższej treści stanowiska, uznać należy, iż nie ma aktualnie formalnych przeszkód, by osoba prawomocnie skazana za umyślne przestępstwo skarbowe skorzystała z dobrodziejstwa w postaci warunkowego umorzenia postępowania karnego, o którym mowa w art. 66 § 1 k.k.

Ponadto, za sprawcę niekaranego za przestępstwo umyślne na gruncie art. 66 § 1 k.k. uważa się (A. Zoll):

• osobę, której uprzednio wymierzono jedynie środek karny, o którym mowa w art. 39 k.k.;
• osobę, wobec której niegdyś zastosowano już warunkowe umorzenie postępowania karnego na podstawie art. 66 § 1 k.k.;
• osobę, wobec której uprzednio orzeczono wyłącznie środki kompensacyjne;
• osobę, względem której wcześniej sąd odstąpił od wymierzenia kary;
• nieletniego, wobec którego uprzednio zastosowano wyłącznie pobyt w zakładzie poprawczym;
• osobę, której prawomocne skazanie uległo zatarciu, o którym mowa w art. 106 k.k.

Badanie właściwości i warunków osobistych sprawcy koncentruje się przede wszystkim wokół cech jego charakteru oraz jego otoczenia, w tym środowiska zawodowego oraz prywatnego. Wszelkie prawidłowości oraz potwierdzenia jego stabilizacji na tej płaszczyźnie istotnie wpływać będą na umocnienie pozytywnej prognozy kryminologicznej sprawcy, a – w efekcie – uzasadnionego przypuszczenia sądu, iż – mimo umorzenia postępowania karnego – będzie on przestrzegać porządku prawnego.

W perspektywie analizy dotychczasowego życia sprawcy, podkreślić należy, iż w jej zakresie mieści się także okres jego zachowania po popełnieniu czynu zabronionego. W doktrynie (A. Zoll) wyszczególnia się, iż decydujące znaczenie dla ustalenia zaktualizowania się niniejszej przesłanki mają okoliczności takie jak:

• stosunek sprawcy do popełnionego czynu;
• czynny żal;
• próba naprawienia przez sprawcę zaistniałej szkody;
• porozumienie się z pokrzywdzonym;
• zadośćuczynienie za wyrządzoną mu krzywdę.

Ostatnią z kategorii przesłanek warunkowego umorzenia postępowania karnego nadzwyczaj trafnie podsumowuje teza wyroku Sądu Najwyższego

„Jedną z przesłanek warunkowego umorzenia postępowania karnego – zgodnie z art. 66 § 1 k.k. – jest wymóg, aby okoliczności popełnienia czynu nie budziły wątpliwości. Nie może być zatem wątpliwości ani co do tego, że oskarżony wypełnił wszystkie znamiona zarzucanego mu czynu wymienione
w konkretnym przepisie, zawierającym opis danego przestępstwa, jak i że spełnione zostały warunki odpowiedzialności konieczne do uznania kogoś za sprawcę przestępstwa ujęte w części ogólnej Kodeksu karnego, np. że sprawca nie działał w warunkach kontratypu.”

wyrok SN z dnia 24 lutego 2005 r., V KK 435/04

Stanowczo podkreślić zatem należy, iż nie jest możliwe skorzystanie z instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego, gdy fakt popełnienia przez sprawcę czynu zabronionego, a tym samym zrealizowania przez niego wszystkich znamion tego przestępstwa, pozostaje niedostatecznie udowodniony i niepewny. Warto w tym miejscu jednak zaznaczyć, iż fakt przyznania się przez oskarżonego do winy nie zwalnia organu postępowania z obowiązku dokładnego ustalenia powyższych okoliczności.

CZY SĄD W KAŻDYM PRZYPADKU STOSUJE INSTYTUCJĘ WARUNKOWEGO UMORZENIA POSTĘPOWANIA KARNEGO?

Należy wyszczególnić, iż nie zawsze spełnienie wszystkich przesłanek niezbędnych do warunkowego umorzenia postępowania karnego skutkuje zastosowaniem tej instytucji. Podkreślenia bowiem wymaga fakt, iż, w świetle aktualnie obowiązującego prawa, ma ona charakter fakultatywny. Zgodnie z brzmieniem art. 66 § 1 k.k., „Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne (…)”, a nie musi i warunkowo umarza. Niniejsze w sposób wyraźny wyróżnia się w orzecznictwie. W myśl tezy wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 24 lutego 2021 r., II AKa 390/20:

„Sformułowanie „sąd może” (art. 66 § 1 k.k.) oznacza, że zastosowanie instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego w wypadku spełnienia wszystkich przewidzianych przez ustawę przesłanek jest prawem, ale nie obowiązkiem sądu.”

JAKIE SĄ SKUTKI WARUNKOWEGO UMORZENIA POSTĘPOWANIA KARNEGO?

Wraz z warunkowym umorzeniem postępowania karnego, sąd orzeka o poddaniu sprawcy próbie na okres nie krótszy niż rok, a jednocześnie nieprzekraczający 3 lat. To czas na wykonanie sądowo nałożonych na niego obowiązków oraz rzeczywiste zweryfikowanie jego prognozy kryminologicznej, uprzednio skonstruowanej w wyniku analizy wyżej omówionych przesłanek i okoliczności. Co istotne, czas trwania niniejszej próby winien zostać precyzyjnie określony w orzeczeniu sądu. Jak podkreślił bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 stycznia 2015 r., V KK 377/14:

„(…) obowiązkiem sądu orzekającego jest umieszczenie w wyroku precyzyjnego rozstrzygnięcia co do czasu trwania tego okresu. Ustawowy wymóg określenia w wyroku okresu obowiązywania zastosowanego środka probacyjnego wyklucza możliwość precyzowania tego okresu dopiero w postępowaniu wykonawczym, np. w trybie art. 13 § 1 k.k.w.”

Zakres czynności, do których realizacji w okresie próby może zostać zobowiązany sprawca, określają przepisy art. 67 § 2 i § 3 k.k. Zgodnie z nimi:

„§  2. Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd może w okresie próby oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.

§  3. Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części, a w miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę; sąd może nałożyć na sprawcę obowiązki wymienione w art. 72 § 1 pkt 1-3, 5-6b, 7a lub 7b, a ponadto orzec świadczenie pieniężne wymienione w art. 39 pkt 7 lub zakaz prowadzenia pojazdów, wymieniony w art. 39 pkt 3, do lat 2. Przepisy art. 72 § 1a i 1b stosuje się odpowiednio.”

Warunkowe umorzenie postępowania nie jest skazaniem w rozumieniu powszechnie obowiązujących przepisów prawa. Osoba, wobec której sąd zastosował wskazaną formę karnoprawnej reakcji na popełnione przestępstwo, nie ponosi żadnych konsekwencji, jakich doświadczyłaby osoba skazana. Sprawca czynu zabronionego, wobec którego warunkowo umorzono postępowanie karne, może bez problemu uzyskać zaświadczenie z Krajowego Rejestru Karnego o swojej niekaralności. Jakkolwiek w Krajowym Rejestrze Karnym gromadzi się informacje o osobach, wobec którym prawomocnie warunkowo umorzono postępowanie karne w sprawach o przestępstwa lub przestępstwo skarbowe, to jednak takowy wpis nie jest wpisem do kartoteki osób skazanych. Wyrok ten jest odnotowywany w Krajowym Rejestrze Karnym jedynie w celu monitorowania okresu próby i wywiązywania się z nałożonych obowiązków, zakazów i środków kompensacyjnych. Można zatem konstatować, że z warunkowym umorzeniem postępowania nie wiążą się dolegliwości jakie związane są ze skazaniem (przykładowo niemożność aplikowania na stanowiska, które wymagają przedłożenia zaświadczenia o niekaralności z Krajowego Rejestru Karnego), gdyż sprawca ma status osoby niekaranej

CZY WARUNKOWE UMORZENIE POSTĘPOWANIA KARNEGO SKUTKUJE TRWAŁĄ NIEMOŻNOŚCIĄ PONIESIENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ PRZEZ SPRAWCĘ CZYNU ZABRONIONEGO?

Powszechnie obowiązujące prawo nie przewiduje bezgranicznej trwałości na płaszczyźnie niemożności poniesienia odpowiedzialności karnej przez sprawcę czynu zabronionego, względem którego orzeczono warunkowe umorzenie postępowania. Istnieją bowiem trzy rodzaje przesłanek ponownego podjęcia takiego postępowania:

1. obligatoryjne (art. 68 § 1 k.k.) – sprawca popełnił w orzeczonym okresie próby przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany;
2. fakultatywne (art. 68 § 2 k.k. oraz art. 68 § 3 k.k.):
   • sprawca w orzeczonym okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności:
     1. popełnił przestępstwo inne niż to objęte przesłanką obligatoryjną (pkt 1 powyżej);
     2. uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku;
     3. nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody.
   • sprawca po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo.
3. względnie obligatoryjne (art. 68 § 2a k.k.) – sprawca dopuszcza się naruszenia porządku prawnego, w tym sytuacji, o których mowa w pkt 2a) powyżej, po udzieleniu mu pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego.

Definicję wspomnianego w treści powyższych przesłanek porządku prawnego przytoczył w swoim orzecznictwie Sąd Apelacyjny w Krakowie. Zgodnie z jego wyrokiem z dnia 15 maja 2019 r., II AKzw 373/19:

„Pojęcia „porządku prawnego” używanego na gruncie prawa karnego jako przesłanki nawiązującej do postawy sprawcy nie należy sprowadzać wyłącznie do porządku w znaczeniu karnoprawnym. Popełnienie przestępstwa jest tylko jedną z form naruszenia tego porządku. Może to być również popełnienie wykroczenia, jak i dopuszczenie się zachowania niebędącego czynem zabronionym pod groźbą kary, jak naruszenie innych obowiązków cywilnoprawnych, pracowniczych. Naruszeniem porządku prawnego jest zatem zachowanie się skazanego wbrew zakazom lub nakazom prawa karnego (popełnienie przestępstwa), administracyjnego (popełnienie wykroczenia), a także wbrew regułom, których przestrzeganie mieści się w granicach zadań i celów, które prawo karne wiąże z takimi instytucjami, jak: warunkowe zwolnienie, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe umorzenie postępowania karnego czy też odroczenie lub przerwa w wykonywaniu kary.”

Warto przy tym wyróżnić, iż, zgodnie z art. 68 § 4 k.k., warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby. Oznacza to, iż, wraz
z upływem tego czasu, umorzenie zyskuje charakter ostateczny i sprawca nie może zostać już obarczony odpowiedzialnością karną za popełniony czyn zabroniony. Co więcej, w myśl stanowiska wyrażonego w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 18 lutego 2009 r., I OSK 399/08, w późniejszym okresie nie może on również ponieść sankcji na płaszczyźnie dyscyplinarnej.

Pomoc prawna adwokata

Jeśli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w tej kategorii spraw czy chcielibyście ubiegać się o warunkowe umorzenie postępowania karnego serdecznie zapraszamy do kontaktu telefonicznego bądź e – mailowego.