Przedsiębiorca odpowiedzialny jest za terminowe odprowadzanie do ZUS-u należności za każdego zatrudnianego pracownika. Obowiązek ten dotyczy m.in. składek na ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe). W praktyce jednak często dochodzi do sytuacji, gdy pracodawca lekceważy swoje obowiązki. Szczególnie w dobie pandemii COVID – 19, gdy przedsiębiorcy zmagają się z zatorami płatniczymi, nieopłacenie składek ZUS w ogóle bądź z opóźnieniem jest zjawiskiem powszechnym. Warto w tym kontekście postawić pytanie czy tego typu zaniechanie pracodawcy podlega odpowiedzialności karnej na gruncie obecnie obowiązującego Kodeksu karnego. 

Problematyka nieopłacania składek ZUS przez pracodawcę ma doniosłe znaczenie praktyczne z perspektywy zatrudnionego pracownika. Z chwilą zawiązania stosunku pracy pracownik automatycznie podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu. Dzięki temu pracownik nabywa liczne uprawnienia sprowadzające się do prawa otrzymania świadczenia z tytułu tych ubezpieczeń na wypadek zaistnienia ku temu przesłanek, w określonej wysokości i w określonym terminie (np. zasiłku chorobowego, renty z tytułu niezdolności do pracy dodatku pielęgnacyjnego czy jednorazowego odszkodowania). Czy zatem nieopłacanie składek ZUS przez pracodawcę skutkuje brakiem możliwości korzystania z tych świadczeń przez pracownika?

Złośliwe naruszanie praw pracownika (art. 218 § 1a k.k.)

Naruszanie praw pracowników kryminalizowane jest m.in. przez przepis art. 218 § 1a k.k. Zgodnie z jego treścią: 

Kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Bardzo ogólnie i szeroko ujęte elementy konstruujące ten typ czynu zabronionego sprawiają, że w ramach przywołanej regulacji prawnej ochronie podlegają wszelkie prawa pracownika, o ile swe źródło znajdują w stosunku pracy lub stosunku ubezpieczenia społecznego. 

Istotne jednak, że dla przypisania odpowiedzialności karnej z art. 218 § 1a k.k. niewystarczające jest jedynie wykazanie zaniedbania określonych obowiązków przez pracodawcę. Przepis ten wymaga bowiem, aby oceniane zaniechanie pracodawcy miało negatywny wpływ na sferę praw i obowiązków pracownika. Innymi słowy, wszelkie zaniedbania pracodawców, które nie ingerują w sytuację prawną pracownika pozostają poza sferą kryminalizacji. 

Powyższa uwaga wynika po pierwsze z brzmienia znamienia skutku z art. 218 § 1a k.k. – „narusza prawa pracownika”. Po drugie, z charakterystyki dobra prawnego, któremu ów przepis przydaję prawnokarną ochronę – „prawa osób wykonujących pracę zarobkową”. Zachowanie pracodawcy, które jakkolwiek stanowi niedopełnienie obowiązków, ale nie wpływa negatywnie na sferę praw i obowiązków pracownika – ani nie realizuje skutku przestępnego z art. 218 § 1a k.k. ani nie atakuje dobra prawnego stanowiącego ratio legis owej regulacji. 

Mając na uwadze powyższe kwestie przyjąć należy, że co do zasady nieopłacanie przez pracodawcę składek ZUS nie narusza uprawnień pracownika, a tym samym nie wyczerpuje znamion występku opisanego w art. 218 § 1a k.k. Teza ta wprost wynika z analizy poszczególnych ustaw normujących kwestie zasad przyznawania oraz obliczania wysokości poszczególnych świadczeń. 

Ubezpieczenie emerytalne 

Celem potwierdzenia powyższego stanowiska posłużyć można się przykładem świadczenia emerytalnego. Zgodnie z art. 40 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. 1998 nr 137 poz. 887) zasadą jest, że na kontach osób ubezpieczonych, niebędących płatnikami składek ewidencjonuje się informacje o wysokości składek należnych (a contrario – nie zaś o wysokości składek rzeczywiście wpłaconych). Innymi słowy, na koncie ubezpieczonego ewidencjonowane są składki w wysokości wykazanej w deklaracji ubezpieczeniowej, bez względu na to, czy zostały rzeczywiście opłacone. Tak zaewidencjonowane składki stanowią następnie podstawę ustalenia wysokości należnego świadczenia emerytalnego. Tym samym, ubezpieczony nie ponosi żadnych negatywnych konsekwencji wynikających zarówno z niedopełnienie przez pracodawcę obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, jak i nieskuteczności podejmowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych działań egzekucyjnych przeciwko pracodawcy. 

Ubezpieczenie chorobowe 

Podobne uwagi przedstawić należy w przypadku pozostałych ubezpieczeń społecznych. Odnosząc się tytułem przykładu do ubezpieczenia chorobowego wskazać należy, że art. 4 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. 1999 nr 60 poz. 636) określa, iż pracownik nabywa prawo do zasiłku chorobowego po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego. Tym samym prawo do świadczenia uzależnione jest wyłącznie od przebycia w ubezpieczeniu określonego czasu, nie zaś od faktu opłacania składek przez płatnika. 

Pokrzywdzony jest ZUS, nie pracownik

Można zasadnie przyjąć, iż jedyną „ofiarą” zaniechań nierzetelnego pracodawcy jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Ten bowiem zobowiązany jest spełnić konkretne świadczenie na rzecz pracownika, pomimo że pracodawca nie odprowadził należnych składek. Nie realizuje to jednak prawnokarnie relewantnego skutku w postaci naruszenia prawa pracownika, a co więcej nie godzi w dobro prawne leżące u postaw analizowanego występku. Art. 218 § 1a k.k. chroni wyłącznie prawa pracownika. Interes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie stanowi samoistnego przedmiotu ochrony w ramach Rozdziału XXVIII k.k.

Odpowiedzialność za wykroczenie 

Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów nieopłacanie składek ZUS przez pracodawcę może być oceniane wyłącznie z perspektywy wykroczenia opisanego w art. 98 ust. 1 pkt 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z treścią tego przepisu: 

Kto, jako płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie, podlega karze grzywny do 5000 złotych.

Tak ujęty przepis nie pozostawia wątpliwości, że mamy do czynienia z tzw. wykroczeniem formalnym. Oznacza to, że jego popełnienia nie jest uzależnione od wystąpienia jakiegokolwiek skutku. Nieistotne zatem pozostaje czy w wyniku nieopłacenia składek ZUS przez pracodawcę doszło do pokrzywdzenia praw pracownika. 

Warto jednak mimo wszystko zaznaczyć, że wykroczenie cechuje się znacznie mniejszym ciężarem gatunkowym aniżeli przestępstwo. Znacznie szybciej ulega również przedawnieniu, co niejednokrotnie może prowadzić do natychmiastowego umorzenia postępowania. 

Nieopłacenia składek ZUS – wyroki 

Poruszana problematyka nie stała się jak dotąd przedmiotem licznych rozważań judykatury. Można jednak wyróżnić kilka znaczących orzeczeń: 

W przypadku ubezpieczonych pracowników, za których składki opłaca pracodawca jako płatnik, na ich indywidualnych kontach, co do zasady, ewidencjonuje się składki należne, a nie tylko wpłacone (art. 40 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej). Oznacza to, że, w zasadzie, nieopłacenie składki emerytalnej przez płatnika nie powinno mieć wpływu na wysokość emerytury pracownika.

wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18.11.2010 r., P 29/09

Odnosząc się do czterech zarzutów postawionych oskarżonemu z art. 218 § 1a KK jako pracodawcy dla pracowników spółki z o.o. (…): B. C., S. C., M. P. i M. K. Sąd musi zająć zdecydowane stanowisko, że oskarżony nie odprowadzając składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, (abstrahując od znamienia uporczywości lub złośliwości) swoim zachowaniem na naruszył praw ww. pracowników. Przede wszystkim podnieść należy, że przepis art. 218 § 1a KK umieszony jest w rozdziale zatytułowanym: przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Należy postawić pytanie, jako prawo swoich pracowników oskarżony naruszył nie opłacając, wbrew obowiązkowi, składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne? Wszak opłacanie omawianych składek jest obowiązkiem pracodawcy, a nie prawem pracownika. Można postawić tezę, że pracodawca odliczając od wypłacanego wynagrodzenia za pracę pracownikowi składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, których później nie odprowadza na rachunek ZUS, narusza prawo pracownika do wynagrodzenia za pracę, jednak w tej sytuacji interesy majątkowe pracownika żadnej szkody doznać nie mogą, gdyż odliczonej tytułem wynagrodzenia kwoty pracownik nie może otrzymać, lecz musi ona być przekazana na rachunek ZUS. Nigdy kwota nie odprowadzonej składki nie stanie się więc należnością pracownika, jest to bowiem zawsze należność ZUS i to Zakład Ubezpieczeń Społecznych ponosi szkodę z tytułu nieodprowadzenia składki przez pracodawcę, bowiem w razie zaistnienia podstaw do uzyskania świadczenia z ubezpieczenia, pracownik takowe uzyska bez względu na to, czy nie. Do takiego samego wniosku doszła też biegła sądowa K. S., która zaopiniowała, że nie doszło do naruszenia praw zatrudnionych w spółce pracowników z tytułu nieodprowadzania do ZUS obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, ponieważ pracownik nie ponosi żadnej odpowiedzialności za to, że pracodawca nie odprowadza należnych składek. W opinii biegłej nieopłacenie składek od zarejestrowanych w ZUS pracowników nie ma wpływu na wypłatę należnych im zasiłków chorobowych lub macierzyńskich. Ponadto, przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty i obliczaniu ich wysokości uwzględnia się okres, w którym pracodawca nie uiszczał składek na ubezpieczenie społeczne. ZUS traktuje tę sytuację w taki sam sposób, jakby pracodawca opłacał należne składki zgodnie ze składanymi deklaracjami.

Sądu Rejonowego w Wałbrzychu z 26.01.2017 r., II K 631/15

Należy podzielić dominujący w doktrynie i orzecznictwie sądów pogląd według którego nie stanowi „naruszenia praw pracowniczych” wynikających z ubezpieczenia społecznego, nieopłacanie, wbrew obowiązkowi, składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne. Nieopłacenie składek od zarejestrowanych w ZUS pracowników nie ma wpływu na wypłatę należnych im zasiłków chorobowych lub macierzyńskich. Ponadto, przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty i obliczaniu ich wysokości uwzględnia się okres, w którym pracodawca nie uiszczał składek na ubezpieczenie społeczne. Odprowadzanie składek na ubezpieczenie społeczne jest obowiązkiem pracodawcy, z którym nie łączą się bezpośrednio uprawnienia pracownika, o ile jest on zgłoszony do ubezpieczenia społecznego. (…) Na wysokość świadczenia emerytalnego w przypadku ubezpieczonych niebędących płatnikami składek, nie ma wpływu kwota składek uiszczonych, lecz zaewidencjonowanych jako należne. Tym samym, w razie zadeklarowania właściwej kwoty należnych składek, prawo do emerytury nie zostaje naruszone, a szkoda pracownika, na moment zachowania sprawcy, wyraża się w utraconej przewidywanej korzyści dotyczącej wysokości przyszłej emerytury. Zatem w momencie popełnienia czynu szkoda ma charakter przyszły i potencjalny, a tym samym jedynie zagraża, a nie narusza chronione dobro. W konsekwencji takie zagrożenie pozostaje poza zakresem regulacji z art. 218 § 1a KK, a nieodprowadzanie składek na ubezpieczenie społeczne, tak wcale, jak i nie we właściwej wysokości, nie wypełnia znamion czynu z art. 218 § 1a KK, lecz stanowi jedynie wykroczenie z art. 98 ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (…)

wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z 05.02.2021 r., VII Ka 43/21

Literatura prawnicza 

Celem zapoznania się ze szczegółowymi rozważaniami na ten temat zapraszamy do lektury artykułu naukowego autorstwa Łukasza Duśko pt. „Niedopełnienie obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne jako zachowanie sprawcze czynu zabronionego z art. 218 § 1a Kodeksu karnego”, opublikowanego na łamach czasopisma Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2019/8. 

Jeśli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w tej kategorii spraw, serdecznie zapraszamy do kontaktu telefonicznego bądź e – mailowego.