Na przestępstwo z art. 284 k.k. zrodziło się w języku potocznym wiele określeń takich jak defraudacja, sprzeniewierzenie, przywłaszczenie czy też wyprowadzenie pieniędzy od jakiejś osoby fizycznej bądź przedsiębiorstwa. Przywłaszczenie mienia często bywa również mylone z kradzieżą. Co grozi za przywłaszczenie mienia? Czym różni się przywłaszczenie od sprzeniewierzenia? Jak odróżnić przywłaszczenie od kradzieży? Zapraszamy do lektury naszego artykułu.

Jak udowodnić przywłaszczenie mienia?

Czym jest przywłaszczenie mienia?

Odpowiedzialność za przestępstwo przywłaszczenia w typie podstawowym reguluje art. 284 § 1 k.k. Przywłaszczenie polega na bezprawnym rozporządzeniu cudzą rzeczą ruchomą lub prawem majątkowym i włączeniu ich do majątku sprawcy lub majątku osoby trzeciej, z jednoczesnym wyłączeniem uprawnionego. Dla dokonania przestępstwa przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej niezbędne jest ustalenie, że sprawca uprzednio posiadał rzecz oraz dokonuje czynności typowych dla osoby rzeczywiście uprawnionej. Natomiast w przypadku przywłaszczenia prawa majątkowego sprawca stwarza pozory funkcjonowania jako właściciel i zachowuje się wobec osób trzecich tak, jakby przysługiwało mu dane prawo. Jako przykład można wskazaćprzywłaszczenie prawa własności nieruchomości i sprawcę, który opłaca podatki od gruntu, dokonuje zasiewów czy też zbiera plony. Warto zauważyć, że warunek wcześniejszego posiadania przez sprawcę dotyczy tylko rzeczy ruchomych. 

Rozporządzenie mieniem przez sprawcę w obu przypadkach następuje przy jednoczesnym wykluczeniu osoby rzeczywiście będącej uprawnioną do władania mieniem. Kluczowym elementem dla udowodnienia przywłaszczenia jest potwierdzenie, że sprawca rozporządza mieniem jak właściciel:

„O zamiarze przywłaszczenia może świadczyć zarówno odmowa zwrotu cudzej rzeczy, jak i zaprzeczenie jej posiadania, sprzedaż, czy też darowanie innej osobie, w których to zachowaniach przejawia się zamiar zatrzymania rzeczy na własność”

wyrok SA w Gdańsku z 17.01.2018 r., II AKa 393/17.

Czym jest nieświadome przywłaszczenie mienia?

W przypadku czynu zabronionego z art. 284 k.k. zarówno w typie podstawowym z § 1, jak i pozostałych szczególnych odmianach tego przestępstwa, warunkiem ponoszenia odpowiedzialności karnej jest określony cel działania sprawcy, sprowadzający się do definitywnego przyłączenia mienia do swojego majątku lub do majątku innej osoby (np. w drodze darowizny). Sprawca musi mieć jednocześnie świadomość braku tytułu prawnego do mienia.  Natomiast nie można przypisać sprawcy odpowiedzialności karnej, gdy jest przekonany, że jest już właścicielem rzeczy. Jako przykład można wskazać następującą sytuację:

Jan Kowalski zawarł umowę sprzedaży sprzętu budowlanego ze spółką XYZ reprezentowaną przez Piotra Nowaka przedstawiającego się jako pełnomocnika zarządu spółki. Sprzęt został wydany Janowi i w pełni korzystał z niego w swojej firmie. Po czasie okazało się, że w dniu zawarcia umowy Piotr nie miał pełnomocnictwa do reprezentowania spółki XYZ.

Odnosząc się do powyższego przykładu należy podkreślić, że Jan Kowalski był pewny wejścia w pozycję właściciela i posiadania uprawnień do zakupionego sprzętu. Pomijając cywilnoprawne aspekty tej sytuacji, nie będzie możliwe przypisanie odpowiedzialności karnej Janowi Kowalskiemu za popełnienie przestępstwa z art. 284 k.k.

Co grozi za przywłaszczenie mienia?

Przestępstwo z art. 284 § 1 k.k., ale również w typach kwalifikowanych z § 2 i § 3 k.k. jest tzw. przestępstwem przepołowionym. W zależności od wartości przywłaszczonego mienia, zachowanie sprawcy może stanowić przestępstwo albo wykroczenie. Zgodnie z art. 119 § 1 k.w. kto kradnie lub przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą, jeżeli jej wartość nie przekracza 500 złotych, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. Należy zwrócić uwagę, że ograniczenie do wartości 500 złotych dotyczy tylko rzeczy ruchomych. Odpowiedzialność za przywłaszczenie praw majątkowych będzie zatem zawsze przestępstwem. 

Karą za przywłaszczenie mienia zgodnie z art. 284 § 1 k.k. jest kara pozbawienia wolności do lat trzech. Jednocześnie, gdy dochodzi do popełnienia przestępstwa z art. 284 k.k. i wymierzona kara nie byłaby surowsza niż rok pozbawienia wolności, sąd może na podstawie art. 37a k.k. zamiast kary więzienia orzec karę ograniczenia wolności albo grzywny. Dokonując zamiany sąd stosuje również wobec sprawcy środek karny, środek kompensacyjny lub przepadek. 

Warto równocześnie zauważyć, że odpowiedzialność karna za przywłaszczenie mienia może być też zaostrzona. Dzieje się tak w przypadku dokonania przywłaszczenia mienia o znacznej wartości, czyli posiadającego wartość przekraczającą 200 tysięcy złotych. Wtedy możliwa odpowiedzialność karna sprawcy ulega zwiększeniu w stosunku do art. 284 k.k. – zgodnie z art. 294 § 1 k.k. podlega on karze pozbawienia wolności od roku do dziesięciu lat. 

Czy przywłaszczenie mienia jest ścigane z urzędu?

Przestępstwo z art. 284 k.k. stanowi przestępstwo publicznoskargowe. Postępowanie w przedmiocie popełnienia przestępstwa przywłaszczenia prowadzi się z urzędu. Oznacza to, że wniosek pokrzywdzonego przestępstwem nie jest konieczny do wszczęcia postępowania. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy kiedy pokrzywdzonym przez sprawcę przywłaszczenia jest osoba najbliższa (małżonek, rodzic, dziecko, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. W takim przypadku przestępstwo ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego. Po przyjęciu wniosku przez organy postępowanie toczy się już z urzędu. Wniosek o ściganie może być złożony w dowolnej formie, zarówno ustnie do protokołu przesłuchania, jak i pisemnie. Kluczowe jest, by wniosek wyrażał jednoznaczną wolę pokrzywdzonego odnośnie do ścigania sprawcy. Należy pamiętać, że wniosku o ściganie nie stanowi samo złożenie zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. W przypadku zmiany decyzji pokrzywdzony może wycofać wniosek o ściganie, jednak do skutecznego cofnięcia w zależności od etapu sprawy wymagana jest zgoda prokuratora albo sądu.

Przywłaszczenie pieniędzy

Co grozi za przywłaszczenie pieniędzy?

W świetle dosłownego brzmienia art. 284 § 1 k.k. może powstać wątpliwość czy przywłaszczenie cudzej rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego mieści w sobie również przywłaszczenie pieniędzy. Ustawodawca rozjaśnia ewentualne niejasności i zgodnie z definicją z art. 115 § 9 k.k. jako rzecz ruchomą uznaje również:

polski albo obcy pieniądz lub inny środek płatniczy, środek pieniężny zapisany na rachunku oraz dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach, albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce.

Z uwagi na powyższe należy przyjąć, że przestępstwo przywłaszczenia z art. 284 k.k. może obejmować pieniądze w postaci papierowej oraz środki zgromadzone na rachunkach bankowych.

Przywłaszczenie pieniędzy – przykłady

Przywłaszczenie mienia w postaci pieniędzy coraz częściej obejmuje sprawy związane z transakcjami bezgotówkowymi. Przestępstwem przywłaszczenia środków pieniężnych w świetle najnowszego orzecznictwa będzie m.in.:

otrzymanie przelewu bankowego w wyniku pomyłki, zwrócenie jedynie części otrzymanych środków oraz zatrzymanie pozostałej kwoty dla siebie

wyrok SA w Białymstoku z 7.03.2018 r., II AKa 12/18

dokonanie bez wiedzy małżonka przelewu bankowego ze wspólnego konta na własny, odrębny rachunek bankowy

wyrok SA w Szczecinie z 12.04.2017 r., II AKa 16/17.

Czy można przywłaszczyć pożyczone pieniądze – przywłaszczenie a pożyczka

Aby doszło do popełnienia przestępstwa przywłaszczenia, sprawca musi mieć do czynienia z cudzym mieniem. Nie jest możliwe dokonanie przywłaszczenia własnej rzeczy lub prawa majątkowego. Kontrowersje na tle pojęcia cudzego mienia przy przestępstwie z art. 284 § 1 i § 2 k.k. budzą defraudacje pieniędzy uzyskanych w związku z pożyczką czy też zapłatą zaliczki. W tym kontekście należy się odnieść do zasad prawa cywilnego. Wraz z zawarciem umowy pożyczki na pożyczkobiorcę przechodzi własność przekazanych pieniędzy, a dający pożyczkę ma jedynie prawo do domagania się ich zwrotu. Podobnie w przypadku zapłaty zaliczki – właścicielem kwoty zaliczki staje się osoba ją otrzymująca. Nie ma zatem możliwości popełnienia przestępstwa przywłaszczenia z art. 284 § 1 k.k. i sprzeniewierzenia z art. 284 § 2 k.k. przez osobę niezwracającą pożyczonych pieniędzy lub osobę, która otrzymała zaliczkę. Powyższe stanowisko potwierdza również dorobek orzeczniczy sądów:

„Skoro strony łączyła umowa pożyczki, to oskarżony nie mógł przywłaszczyć pieniędzy, których stał się właścicielem.”

wyrok SO w Świdnicy z 11.09.2018 r., IV Ka 510/18

„Nadto przedmiotem przywłaszczenia nie mogą być pieniądze, które stanowią przewidzianą umową należność wykonawcy (zapłatę) za wykonanie określonego przedmiotu umowy. Pieniądze stanowiące zaliczkę, przedpłatę czy też pożyczkę, a więc przedmiot tzw. depozytu nieprawidłowego, nie mogą jednocześnie być przedmiotem przywłaszczenia w rozumieniu art. 284 § 2 k.k.”

wyrok SO w Częstochowie z 22.05.2017 r., II K 19/16.

W sytuacjach analogicznych do przywołanych wyroków, zachowanie sprawcy polegające na zatrzymaniu pożyczonych pieniędzy lub zaliczki podlegającej zwrotowi może być oceniane z perspektywy przestępstwa oszustwa z art. 286 k.k. Dla możliwości ponoszenia odpowiedzialności karnej z art. 286 k.k. kluczowe w powyższych przypadkach jest jednak udowodnienie, że pożyczkobiorca już w chwili zaciągnięcia pożyczki nie miał zamiaru jej zwracać, a biorący zaliczkę w momencie zawierania umowy był nakierowany na niewykonanie zobowiązań umownych wobec drugiej strony.

Przywłaszczenie a sprzeniewierzenie (art. 284 § 2 k.k.)

Czym różni się przywłaszczenie od sprzeniewierzenia? Sprzeniewierzenie (art. 284 § 2 k.k.) stanowi typ kwalifikowany przestępstwa przywłaszczenia. Co istotne, nie można sprzeniewierzyć prawa majątkowego, a jedynie rzeczy ruchome. Aby doszło do przestępstwa sprzeniewierzenia, musi dojść do powierzenia mienia przez właściciela na ręce sprawcy. Powierzenie oznacza oddanie rzeczy osobie trzeciej powiązane z ustaleniem określonego sposobu postępowania z rzeczą oraz z koniecznością późniejszego jej zwrotu. Czynność powierzenia wiąże się z zaufaniem właściciela do konkretnej osoby, która przez oznaczony czas będzie sprawowała pieczę nad jego mieniem. Właśnie ze względu na oddanie rzeczy w zaufaniu do osoby trzeciej i zachowanie sprawcy, który nadużywa tego zaufania, odpowiedzialność za sprzeniewierzenie jest zaostrzona w porównaniu do przywłaszczenia z art. 284 § 1 k.k. Na podstawie orzecznictwa sądowego można wskazać kilka przykładów stosunku powierzenia:

umowę najmu, użyczenia, przechowania, leasingu

wyrok SA w Gdańsku z 17.01.2018 r., II AKa 393/17

umowę przewłaszczenia na zabezpieczenie

wyrok SN z 10.01.1997 r., III KKN 56/96

przekazanie rzeczy ruchomej w celu wykonania odbitek lub kopii

wyrok SN z 26.08.1981 r., Rw 254/81

Do popełnienia przestępstwa sprzeniewierzenia z art. 284 § 2 k.k. dochodzi wówczas, gdy właściciel traci rzecz ruchomą w wyniku działania sprawcy. Należy pamiętać, że osoba uzurpująca sobie prawo do rzeczy musi działać w celu włączenia powierzonego jej mienia do własnego majątku lub do majątku osoby trzeciej i ostatecznego pozbawienia własności uprawnionego. Przestępstwo sprzeniewierzenia z art. 284 § 2 k.k. może przyjmować różne postacie. Stosunkowo często pojawia się w kontekście umów leasingu oraz powierzanych z tego tytułu samochodów lub maszyn budowlanych:

brak zwrotu koparko-ładowarek po ustaniu umów leasingu rozwiązanych przez zaległości w płatności rat leasingowych

wyrok SA we Wrocławiu z 21.11.2019 r., II AKa 298/19.

Przestępstwo sprzeniewierzenia z art. 284 § 2 k.k. wiąże się równie często z powierzeniem mienia w strukturach organizacyjnych spółek prawa handlowego lub w przedsiębiorstwach niebędących spółkami. Sprzeniewierzenie mienia w stosunkach gospodarczych było wielokrotnym przedmiotem oceny sądów:

„Osoba, której powierzono prawo do dysponowania środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym, dokonując bezprawnie dyspozycji z tego rachunku jak właściciel, dopuszcza się przywłaszczenia powierzonych jej pieniędzy, tj. występku z art. 284 § 2 k.k.” 

wyrok SA we Wrocławiu z 28.09.2016 r., II AKa 198/16

„Pełnomocnictwo, z którego wynika upoważnienie do wszelkich czynności związanych z bieżącą działalnością firmy, a w szczególności prawo reprezentacji pokrzywdzonego, zawierania, zmiany i rozwiązywania umów oraz wystawiania faktur, nie uprawnia do dysponowania majątkiem pokrzywdzonego na własne, prywatne potrzeby sprawcy niezwiązane z działalnością firmy.”

wyrok SA w Warszawie z 27.07.2016 r., II AKa 155/16.

W pierwszym z przywołanych wyroków sprawca sprzeniewierzył mienie należące do spółki poprzez pobranie z rachunku bankowego spółki nienależnego mu wynagrodzenia za pełnienie funkcji członka zarządu, wbrew uchwale wspólników o wstrzymaniu zapłaty uposażenia. Z kolei drugie ze wspomnianych orzeczeń obejmuje przypadek osoby umocowanej do wykonywania czynności finansowych w przedsiębiorstwie, która dokonywała przelewów z konta firmowego dla celów prywatnych na osobisty rachunek bankowy. 

Przywłaszczenie a kradzież (art. 278 k.k.)

Różnice między kradzieżą a przywłaszczeniem

Kradzież i przywłaszczenie należą do grupy przestępstw przeciwko mieniu, jednak nie można ich ze sobą utożsamiać jako tego samego czynu zabronionego. Kluczowym kryterium odróżnienia kradzieży od przywłaszczenia jest sposób w jaki sprawca wchodzi w posiadanie mienia. Jak zostało wspomniane powyżej, przy przestępstwie przywłaszczenia z art. 284 k.k. rzecz pozostaje już w uprzednim posiadaniu sprawcy. Natomiast dla wystąpienia przestępstwa kradzieży konieczny jest bezprawny zabór rzeczy i objęcie jej we władanie przez sprawcę. Przy kradzieży, odmiennie jak w przypadku przywłaszczenia, rzecz znajduje się w posiadaniu osoby uprawnionej, a sprawca musi dokonać jej bezprawnego zaboru. Jako przykład sytuacji, które mogą być przedmiotem oceny z perspektywy odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 278 k.k. można wskazać zabranie sprzętu z firmowego magazynu czy też zabranie karty płatniczej i dokonanie transakcji.

Dlaczego warto rozróżnić przywłaszczenie i kradzież?

Rozróżnienie przywłaszczenia i kradzieży jest zasadne w szczególności ze względu na wymiar kary za oba przestępstwa. Co prawda, w przypadku kradzieży i przywłaszczenia mienia o wartości nieprzekraczającej 500 złotych sprawca zgodnie z art. 119 § 1 k.w. popełnia wykroczenie oraz podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny, więc odpowiedzialność karna została zarysowana podobnie. Jednak jeśli doszło do kradzieży mienia, którego wartość przekracza kwotę 500 złotych, sprawca popełnia przestępstwo i może wobec niego zostać orzeczona kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat (art. 278 § 1 k.k.). Natomiast za przestępstwo przywłaszczenia w typie podstawowym z art. 284 § 1 k.k. została przewidziana kara pozbawienia wolności do lat 3. Zatem maksymalna kara, która może zostać orzeczona wobec sprawcy kradzieży jest wyższa niż w przypadku górnej granicy kary za przywłaszczenie. 

Czym jest kradzież szczególnie zuchwała?

Przestępstwo z art. 278a k.k. stanowi typ kwalifikowany w stosunku do typu podstawowego kradzieży z art. 278 k.k., której również nie należy mylić z przestępstwem przywłaszczenia. O przypadku kradzieży szczególnie zuchwałej będzie decydował w szczególności sposób zachowania sprawcy. Może on polegać na lekceważącej lub wyzywającej postawie wobec posiadacza rzeczy, użyciu przemocy innej niż przemoc wobec osoby czy też zabraniu rzeczy w bezpośrednim kontakcie z innym człowiekiem, np. kradzieży elementów garderoby poprzez ich ściągnięcie z osoby trzeciej.

Jeśli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w tej kategorii spraw, serdecznie zapraszamy do kontaktu telefonicznego bądź e – mailowego.