Przestępstwo oszustwa jest jednym z najczęściej popełnianych przestępstw w Polsce. Przypisanie odpowiedzialności karnej za przestępstwo oszustwa wymaga ustalenia przez sąd szeregu okoliczności, w tym m.in. działania przez sprawcę w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadzenia pokrzywdzonego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem oraz wprowadzenia lub wyzyskania błędu lub niezdolności do pojmowania podejmowanego przez pokrzywdzonego działania. 

Ze względu na częstotliwość występowania oszustwa, oraz różnorodność sytuacji i zachowań, które mogą zostać zakwalifikowane jako oszustwo, poniżej przybliżamy Państwu najistotniejsze elementy tego przestępstwa, jak również zagadnienia pojawiające się w praktyce. 

Powszechność postępowań o oszustwo – przyczyny?

Przestępstwo oszustwa jest jednym z najczęściej popełnianych przestępstw w Polsce. Stanowi ono element szerszej kategorii przestępstw określanej mianem przestępczości tzw. białych kołnierzyków (white collar crimes). Prowadzone przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości statystki obrazują znaczny wzrost tego typu przestępczości na przestrzeni ostatnich lat. 

Przestępstwo oszustwa zajmuje szczególne miejsce w ramach przestępczości gospodarczej. Przestępczość tę charakteryzuje zupełnie inny profil sprawców, aniżeli w przypadku innego rodzaju przestępczości. Przestępstw gospodarczych w większości dopuszczają się osoby dobrze wykształcone, które wykorzystują swoje zdolności intelektualne do popełniania przestępstw. Popularność spraw karnych, w których sprawcy stawiane są zarzuty z art. 286 § 1 k.k. wynika nie tylko z częstotliwości popełniania zachowań, które w języku potocznym uznalibyśmy za oszukańcze. Jest także konsekwencją przyjęcia w art. 286 k.k. bardzo szerokiej definicji oszustwa. Nadto, zabiegu legislacyjnego polegającego na stworzeniu jednego typu czynu zabronionego niezależnie od wystąpienia w jego wyniku szkody, a także jej wielkości. To odróżnia oszustwo np. od kradzieży czy przywłaszczenia które to czyny zabronione, w zależności od wartości mienia będącego ich przedmiotem, mogą stanowić albo wykroczenie albo przestępstwo.  

Oszustwo w kodeksie karnym 

Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Wspomniane zostało, że w polskim kodeksie karnym przestępstwo oszustwa ujęte została bardzo szeroko. Aby uzasadnić to twierdzenie, warto rozłożyć typ podstawowy oszustwa (art. 286 § 1 k.k.) na czynniki pierwsze (a więc tzw. znamiona typu czynu zabronionego). 

Cel działania: 

• osiągnięcie korzyści majątkowej

Czynność:

• wprowadzenie w błąd; albo
• wyzyskanie błędu; albo 
• wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania; 

Skutek: 

• doprowadzenie do niekorzystnego rozporządzenia mieniem własnym; albo 
• doprowadzenie do niekorzystnego rozporządzenia mieniem cudzym 

Aby doszło do popełnienia przestępstwa oszustwa musi zostać ustalony wskazany wyżej cel działania sprawcy, dokonana przez niego czynność, jak i wystąpienie skutku. Ze względu na trzy możliwe rodzaje zachowania oraz dwie różne konsekwencje tych działań, już z samej konstrukcji przestępstwa oszustwa wynika, że może przybrać ono aż sześć postaci. Niezmienny pozostaje jedynie zawsze cel działania sprawcy, którym ma być chęć osiągnięcia korzyści majątkowej. 

Co oznacza „działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”? 

Zachowanie sprawcy podyktowane ma być chęcią osiągnięcia korzyści majątkowej. Oznacza to, że przestępstwo oszustwa z art. 286 § 1 k.k. popełnione może zostać jedynie umyślnie, w formie zamiaru bezpośredniego. Nie jest zatem przestępstwem, wprowadzenie kogoś w błąd, który skutkował dokonaniem niekorzystnego rozporządzenia mieniem, jeżeli sprawca dopuścił się swojego zachowania nieumyślnie (nieintencjonalnie). Co więcej, aby przypisać odpowiedzialność karną za oszustwo, nie jest wystarczające ustalenie, że sprawca „godził się” na popełnienie przestępstwa (tzw. zamiar wynikowy). Jak wskazał Sąd Najwyższy

„sprawca oszustwa nie tylko musi chcieć uzyskać korzyść majątkową, lecz musi także chcieć użyć w tym celu określonego sposobu działania czy zaniechania. W związku z tym do przestępstwa oszustwa nie dochodzi zarówno wtedy, jeżeli jeden z przedstawionych elementów nie jest objęty świadomością sprawcy, jak i wówczas, jeżeli któregoś z nich sprawca nie chce, lecz tylko się godzi” .

(wyr. SN z 19 lipca 2007 r., sygn. akt V KK 384/06)

Czym jest „wprowadzenie w błąd pokrzywdzonego”?

Wskazane zostało, że czynność sprawcza przy przestępstwie oszustwa polegać może na trzech alternatywnych zachowaniach. Pierwszym i w praktyce najczęściej występującym jest „wprowadzenie w błąd”. Wprowadzenie w błąd musi prowadzić do stworzenia po stronie pokrzywdzonego błędnego (fałszywego) wyobrażenia o rzeczywistości. Wystąpić ma zatem rozbieżność między rzeczywistością a jej odzwierciedleniem w świadomości dokonującego rozporządzenia mieniem. 

Musi być to przy tym tzw. błąd istotny – co oznacza, że gdyby pokrzywdzony miał pełną świadomość odnośnie wszystkich istotnych elementów rzeczywistości, to nie podjąłby decyzji o rozporządzeniu mieniem lub rozporządzenie to miałoby inny kształt niż to, które zostało dokonane. Oznacza to, że dowodowe ustalenie, że sprawca wprowadził pokrzywdzonego w błąd, jednak że błąd ten nie miał znaczenia dla rozporządzenia mieniem, nie pozwoli na przypisanie odpowiedzialności karnej. 

W orzecznictwie przyjmuje się, że błąd może dotyczyć osoby, rzeczy lub zjawiska albo zdarzenia, mającego znaczenie dla podjęcia decyzji o rozporządzeniu mieniem (wyr. SN z 2.12.2002 r., IV KKN 135/00). 

Przykład 1. Starający się o kredyt Jan Kowalski informuje pracownika banku, że zarabia 4.000 PLN / miesięcznie. W rzeczywistości jednak Jan Kowalski zarabia niecałe 2.000 PLN / miesięcznie. 

Przykład 2. Sklep spożywczy reklamuje swoją działalność poprzez rozpowszechnianie informacji o polskim pochodzeniu wszystkich sprzedawanych w nim warzyw i owoców. Tymczasem w rzeczywistości większość z nich sprowadzana jest zagranicy.

Czym jest „wyzyskanie błędu”?

Drugie, alternatywnie wskazane przez ustawodawcę zachowanie sprawcze, polega na wyzyskaniu błędu. W odróżnieniu od wprowadzenia w błąd, wyzyskanie błędu sprowadza się nie do działania, a zaniechania. 

Wyzyskanie błędu odnosi się do sytuacji, w której przed podjęciem przez sprawcę określonego zachowania, osoba rozporządzająca mieniem miała już fałszywe wyobrażenie o rzeczywistości. Niewłaściwe wyobrażenie ma jednak powstać bez udziału sprawcy. Jak wskazał Sąd Najwyższy, wyzyskanie błędu polega na wykorzystaniu przez sprawcę już istniejących, niezgodnych z rzeczywistością opinii lub wyobrażeń osoby rozporządzającej mieniem (wyr. SN z 27.10.1986 r., II KR 134/86). 

Jednocześnie, sprawca nie podejmuje działań, mających na celu poprawę niewłaściwego wyobrażenia o rzeczywistości. W tym zakresie szczególnie istotna i doniosła praktycznie pozostaje kwestia obowiązków informacyjnych, jakie powinni sobie przekazywać kontrahenci przy zawieraniu umów i realizacji kontraktów. Przestępstwo oszustwa w tej właśnie formie bardzo często przypisywane jest osobom, które zawierają umowy, pomimo iż sytuacja finansowa bądź organizacyjna ich przedsiębiorstw nie pozwala na realizacje kontraktu. Dziać się tak będzie szczególnie często w przypadku podmiotów pozostających na skraju upadłości.  

Czym jest „wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania” 

Trzecia alternatywnie opisana czynność sprawcza, a to wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, w praktyce występuje najrzadziej. Działanie to sprowadza się do doprowadzenia do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez osobę, która nie ma możliwości prawidłowej oceny podejmowanych przez siebie działań. Niezdolność ta może wynikać w szczególności z nieodpowiedniego rozwoju psychicznego, wieku, upośledzenia lub uzależnienia. 

Niejednokrotnie omawiana niezdolność może mieć charakter przejściowy. Dla istnienia przestępstwa istotne pozostaje jednak, aby niezdolność ta występowała, w czasie w którym sprawca dopuścił się jej „wyzyskania”.  

Czym jest „niekorzystne rozporządzenie mieniem”?

Aby możliwe było przypisanie przestępstwa oszustwa, konieczne jest aby jedna z opisanych wyżej czynności sprawczych, doprowadziła w konsekwencji do niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Dla zrozumienia tej przesłanki, kluczowe jest wyjaśnienie czym jest „niekorzystne rozporządzenie mieniem”. 

Po pierwsze należy wskazać, że pojęcie niekorzystne rozporządzenie mieniem nie można wiązać z terminem „szkoda”. W przestępstwie z art. 286 § 1 k.k. nie chodzi o to, aby pokrzywdzonemu została wyrządzona szkoda (zob. wyr. SN z 30.08.2000 r., V KKN 267/00). Niekorzystność rozporządzenia mieniem jest pojęciem szerszym i obejmuje też te przypadki, w którym w wyniku rozporządzenia mieniem nie doszło do wyrządzenia szkody. Kwestia ta ma fundamentalne znaczenie i bardzo często mylnie oceniana jest przez profesjonalnych pełnomocników, a nawet sędziów i prokuratorów. Niekorzystność rozporządzenia mieniem należy oceniać jako ogólne pogorszenie sytuacji majątkowej pokrzywdzonego. Przykładowo może się ono sprowadzać do zmniejszenia szans na zaspokojenie jego roszczeń w przyszłości lub do zwiększenia ryzyka po stronie pokrzywdzonego (wyr. SA we Wrocławiu z 12.11.2013 r., II AKa 327/13). 

Przykład 3. Bank – opierając się na nieprawdziwych informacjach przekazanych przez Jana Kowalskiego – udzielił kredytobiorcy kredytu na 50.000 PLN. Jan Kowalski może ponieść odpowiedzialność karną nawet wówczas, jeśli terminowo ureguluje wszystkie raty kredytowe. Bank wiedząc bowiem, że Jan Kowalski zarabia dwukrotnie mniej niż w rzeczywistości nie zdecydowałaby się na udzielenie kredytu. Udzielając owego kredytu znacznie zwiększył ryzyko niezaspokojenia w przyszłości. 

W tym miejscu warto podkreślić, że pojęcie „rozporządzenie mieniem” rozumiane jest bardzo szeroko. Przez pojęcie rozporządzenia, rozumieć należy wszelkie zmiany stanu majątkowego, w szczególności zmiany w jego władaniu. Nie jest zatem konieczne aby dana czynność prawna miała skutek rzeczowy. Rozporządzenie mieniem odnosi się bowiem także do czynności zobowiązujących. Może dotyczyć także faktycznej zmiany posiadania. Co warto podkreślić dla uznania, że doszło do rozporządzenia mieniem bez znaczenia pozostaje czy czynność prawna, która do tego doprowadziła jest ważna i skuteczna. 

Jak zostało wskazane powyżej, osoba wprowadzona w błąd (lub której błąd lub niezdolność do pojmowania rzeczywistości została wyzyskana) nie musi dokonywać rozporządzenia swoim mieniem. 

Jaka kara grozi za oszustwo?

W przypadku dopuszczenia się przestępstwa oszustwa sprawcy wymierzona może zostać kara grzywny (nie niższa niż 100 stawek dziennych), ograniczenia wolności (nie niższa niż 3 miesiące) albo kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. W przypadku gdy orzeczona kara pozbawienia wolności nie przekracza roku, może zostać przez sąd zawieszona. 

Co jednak istotne, w sytuacji, w której przestępstwo oszustwa odnosi się do mienia znacznej wartości, sprawcy grozić będzie wyłącznie kara pozbawienia wolności do lat 10 (art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k.). Mienie znacznej wartości oznacza mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200.000 złotych.

Czym jest „wypadek mniejszej wagi”? 

Ustawodawca przewidział w art 286 § 3 k.k., łagodniejszą odpowiedzialność za oszustwo w sytuacji, gdy zakwalifikowane zostanie ono jako „wypadek mniejszej wagi”. Najczęściej mniejsza waga odnosić się będzie do niskiej wartości mienia, ale może dotyczyć także innych okoliczności wpływających na niską społeczną szkodliwość czynu, w tym m.in. sposób, motyw i cel działania sprawcy 

Jeżeli sąd zdecyduje się zakwalifikować zachowanie sprawcy jako wypadek mniejszej wagi sprawcy grozić będzie grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Obowiązek naprawienia szkody za oszustwo.

Znaczną dolegliwość dla oskarżonego, stanowić może nie tylko ryzyko grożącej mu kary w związku z dopuszczeniem się przestępstwa oszustwa, ale także obawa przed orzeczeniem przez sąd obowiązku naprawienia szkody. 

W przypadku tego typu przestępstw, sądy bardzo często decydują się na orzeczenie tego obowiązku. Czasami robią to z własnej inicjatywy, jednak najczęściej będą do tego zobowiązane w związku z wystąpieniem z wnioskiem o naprawienie szkody przez pokrzywdzonego lub prokuratora. 

Przedawnienie przestępstwa oszustwa 

Przestępstwo oszustwa, jako zagrożone w typie podstawowym (art. 286 § 1 k.k.) karą do 8 lat pozbawienia wolności, przedawnia się z upływem lat 15 (art. 101 § 1 pkt 2a k.k.). Taki sam okres przedawnienia zajdzie w przypadku gdy przestępstwo oszustwa odnosi się do mienia znacznej wartości (art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k.). Z kolei w wypadku mniejszej wagi (art. 286 § 3 k.k.) przedawnienie nastąpi z upływem lat 5 (art. 101 § 1 pkt 4 k.k.). 

Co jednak istotne, w każdym z powyższych przypadków, wskazany termin ulegnie wydłużeniu o lat 10, jeżeli przed jego upływem, dojdzie do wszczęcia postępowania karnego (art. 102 k.k.). 

Jak bronić się przed odpowiedzialnością karną za oszustwo? 

Jak zostało wskazane, przestępstwo oszustwa jest przestępstwem zagrożonym surową karą. Dodatkowo obok samej kary na sprawcę może zostać nałożone szereg obowiązków, w tym m.in. obowiązek naprawienia szkody. Z tego względu tak ważne jest aby już na etapie postępowania przygotowawczego, prowadzonego przed prokuratorem lub policją, podejrzany zdecydował się na skorzystanie z usług profesjonalnego obrońcy. Aktywna obrona już na tym etapie, niejednokrotnie pozwala na ograniczenie odpowiedzialności sprawcy, wymierzenie łagodniejszej kary, a czasem wręcz uniknięcie odpowiedzialności. 

Z kolei z perspektywy pokrzywdzonego wskazane jest skorzystanie z usług pełnomocnika, który dopilnuje aby postępowanie karne o oszustwo zakończyło się wydaniem wyroku skazującego, a także – co dla pokrzywdzonego będzie niejednokrotnie najistotniejsze – orzeczeniem obowiązku naprawienia szkody. W tego typu sprawach pełnomocnik podejmie także działania mające na celu wyegzekwowanie orzeczonego obowiązku naprawienia szkody. 

Jeśli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w tej kategorii spraw, serdecznie zapraszamy do kontaktu telefonicznego bądź e – mailowego.