Popełnienie przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego nie zawsze musi wiązać się z wszczęciem wobec sprawcy postępowania karnoskarbowego. Co za tym idzie nie zawsze konsekwencją takich czynów będzie sankcja karna. Ustawodawca stwarza sprawcy możliwość uniknięcia odpowiedzialności karnoskarbowej, pod warunkiem jednak spełnienia kilku określonych warunków. 

Z niniejszego artykułu dowiedzą się Państwo w szczególności kiedy istnieje możliwość skorzystania przez sprawcę z tzw. czynnego żalu karnoskarbowego, od czego uzależniona jest jego skuteczność oraz jakie konsekwencje wywołuje skuteczne skorzystanie z tej instytucji. 

Ogólna charakterystyka instytucji czynnego żalu karnoskarbowego

Czynny żal karnoskarbowy uregulowany został w art. 16 Kodeksu karnego skarbowego:

§ 1. Nie podlega karze za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe sprawca, który po popełnieniu czynu zabronionego zawiadomił o tym organ powołany do ścigania, ujawniając istotne okoliczności tego czynu, w szczególności osoby współdziałające w jego popełnieniu.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się tylko wtedy, gdy w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego uiszczono w całości wymagalną należność publicznoprawną uszczuploną popełnionym czynem zabronionym. Jeżeli czyn zabroniony nie polega na uszczupleniu tej należności, a orzeczenie przepadku przedmiotów jest obowiązkowe, sprawca powinien złożyć te przedmioty, natomiast w razie niemożności ich złożenia – uiścić ich równowartość pieniężną; nie nakłada się obowiązku uiszczenia ich równowartości pieniężnej, jeżeli przepadek dotyczy przedmiotów określonych w art. 29 pkt 4.

§ 3. Jeżeli złożone przedmioty podlegające przepadkowi mogą ulec szybkiemu zniszczeniu lub zepsuciu, ich przechowywanie byłoby połączone z niewspółmiernymi kosztami lub nadmiernymi trudnościami albo powodowałoby znaczne obniżenie ich wartości, organ postępowania przygotowawczego nakłada na sprawcę obowiązek uiszczenia ich równowartości pieniężnej, chyba że przepadek dotyczy przedmiotów określonych w art. 29 pkt 4.

§ 4. Zawiadomienie wnosi się na piśmie albo ustnie do protokołu.

§ 4a.  Zawiadomienie do finansowego organu postępowania przygotowawczego może być złożone także za pośrednictwem konta w e-Urzędzie Skarbowym.

§ 5. Zawiadomienie jest bezskuteczne, jeżeli zostało złożone:

1) w czasie, kiedy organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego;

2) po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służbowej, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzającej lub kontroli zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.

§ 6. Przepisu § 1 nie stosuje się wobec sprawcy, który:

1) kierował wykonaniem ujawnionego czynu zabronionego;

2) wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, polecił jej wykonanie ujawnionego czynu zabronionego;

3) zorganizował grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstwa skarbowego albo taką grupą lub związkiem kierował, chyba że zawiadomienia, o którym mowa w § 1, dokonał ze wszystkimi członkami grupy lub związku;

4) nakłaniał inną osobę do popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn zabroniony.

Analiza art. 16 k.k.s. pozwala uznać, że zasadnicze przesłanki czynnego żalu, jak również jego konsekwencje, podane zostały w § 1. Z kolei w dalszych jednostkach redakcyjnych przepisu ustawodawca przewidział szereg ograniczeń bądź obostrzeń w zakresie stosowania tej instytucji. I tak § 2 i § 3 uregulowano modyfikacje przesłanek czynnego żalu, odnoszące się do czynów polegających na uszczupleniu należności publicznoprawnej; co do czynów niepolegających na takim uszczupleniu, przy których jednak przewidziano obligatoryjny przepadek oraz co do czynów, przy których przewidziany jest przepadek szczególny przedmiotów. § 5 zawiera w swojej treści ograniczenia ze względu na kryterium temporalne, a § 6 ograniczenia ze względu na kryterium podmiotowe. 

Uprawnione wydaje się również stwierdzenie, że § 1 oraz § 5 i 6 analizowanego przepisu przewidują przesłanki czynnego żalu mające zastosowanie w każdym przypadku, z tym że § 1 zawiera przesłanki pozytywne, która muszą wystąpić, a § 5 i 6 regulują przesłanki negatywne, ograniczające zastosowanie art. 16 k.k.s. Z kolei warunki zawarte przez ustawodawcę w § 2 i 3 znajdują zastosowanie wyłącznie do niektórych typów czynów zabronionych opisanych w Kodeksie karnym skarbowym. 

Przesłanki pozytywne instytucji czynnego żalu skarbowego 

Dokonując szczegółowej analizy przesłanek pozytywnych, wynikających z § 1 art. 16 k.k.s. należy stwierdzić, że czynny żal skarbowy jest skuteczny wówczas, gdy:

1. następuje po popełnieniu czynu zabronionego
   
   Przez zwrot „popełnienie czynu zabronionego” rozumieć należy realizację znamion czynu zabronionego określonych w ustawie karnoskarbowej. Warto zwrócić uwagę, że instytucja przewidziana w art. 16 k.k.s. możliwa jest do zastosowania wobec wszystkich przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych. Innymi słowy, zakres zastosowania art. 16 k.k.s. obejmuje nie tylko delikty karnoskarbowe związane z uszczupleniem bądź narażeniem na uszczuplenie należności publicznoprawnej, ale także te typy czynów zabronionych polegające na naruszeniu przepisów statuujących takie obowiązki jak terminowe złożenie deklaracji podatkowej czy prowadzenie ksiąg rachunkowych. 
   
   
2. polega na zawiadomieniu organu powołanego do ścigania
   
   Ustawa nie wymaga, aby zawiadomienie sprawcy zostało złożone dobrowolnie. Bez znaczenia pozostają zatem motywy, którymi kierował się sprawca dokonując samodenuncjacji. Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, ujawniające istotne okoliczności tego czynu, zgodnie z § 4 art. 16 k.k.s. powinno być złożone na piśmie albo przekazane ustnie do protokołu. Pisemne zawiadomienie powinno czynić zadość wszystkim wymogom właściwym dla pisma procesowego wskazanym w art. 119 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s. Pismo nie może mieć charakteru anonimu. Zawiadomienie można złożyć w każdym organie ścigania karnego skarbowego, tak finansowym, jak i niefinansowym, bez względu na to czy jest on właściwy do ścigania danego czynu. 
   
   
3. ujawnia istotne okoliczności przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, w szczególności osoby współdziałającej w jego popełnieniu
   
   Przez ujawnienie należy rozumieć przekazanie organowi ścigania wiadomości nieznanych dotychczas temu organowi (wyr. SN z 27.05.2022 r., V KKN 188/00). Wskazać przy tym wypada, że art. 16 § 1 k.k.s wymienia jedynie przykładowo okoliczności podlegające ujawnieniu. Należy przyjąć, że okoliczności istotne to te, które stanowią desygnaty ustawowych znamion przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego objętego zawiadomieniem, jak również czas, miejsce czy sposób jego popełnienia. Można zatem twierdzić, że zadaniem stawianym przed sprawcą jest szczegółowe przedstawienie znanego mu stanu faktycznego sprawy. Należy jednak zaznaczyć, że ocena, jakie okoliczności przestępstwa są istotne należy do sądu orzekającego w sprawie.

Przesłanki negatywne instytucji czynnego żalu skarbowego 

Jednocześnie dla skorzystania przez sprawcę z dobrodziejstwa omawianej instytucji, w konkretnym stanie faktycznym nie mogą ziścić się przesłanki negatywne szczegółowo opisane w § 5 art. 16 k.k.s. I tak skuteczność czynnego żalu jest uzależniona od tego, aby:

• organ ścigania nie miał jeszcze wyraźnie udokumentowanej wiadomości o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego
  
  Skorzystanie z instytucji czynnego żalu nie jest możliwe, gdy informacje o przestępstwie skarbowym lub wykroczeniu skarbowym są udokumentowane przez organy ścigania. Warunkowi temu czyni zadość notatka urzędowa (służbowa), gdyż nie chodzi tutaj o sam rodzaj dokumentu, lecz o jego treść. Wiadomość ta, aby wykluczała czynny żal, ma być wiadomością o okolicznościach popełnienia czynu. Powinna być na tyle dokładna, aby na jej podstawie móc określić znamiona przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego.  
  
  
• organ ścigania nie rozpoczął czynności służbowej zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony
  
  W przedstawionej przesłance chodzi o kontrolę zmierzająca do ujawnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego objętego zakresem podjętych przez organy czynności. Dodatkowo warto podkreślić, iż wskazana przesłanka w istocie wyłącznie zawiesza uprawnienie sprawcy do skorzystania z czynnego żalu skarbowego. Otóż w przypadku, gdy konkretna czynność służbowa nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o dany czyn zabroniony, skorzystania z czynnego żalu na nowo jest możliwe. 
  
  Dodatkowo z instytucji czynnego żalu nie mogą skorzystać niektórzy sprawcy. Otóż zgodnie z § 6 art. 16 k.k.s. skuteczność czynnego żalu zależna jest od tego, aby:
  
  
  • sprawca nie był osobą kierującą wykonaniem ujawnionego czynu zabronionego (sprawca kierowniczy);
  • sprawca nie był osobą, która wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleciła jej wykonanie czynu zabronionego (sprawca polecający);
  • sprawca nie był osobą, która zorganizowała grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstwa skarbowego albo taką grupą lub związkiem kierowała, chyba że zawiadomienia dokonała ze wszystkimi członkami grupy lub związku;
  • sprawca nie był osobą, która nakłaniała inną osobę do popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn zabroniony. 

Przesłanki dodatkowe instytucji czynnego żalu skarbowego 

Dodatkowe warunki mające zastosowanie wyłącznie w przypadku niektórych przestępstw skarbowych lub wykroczeń skarbowych, od których spełnienia uzależniona jest skuteczność skorzystania przez sprawcę z instytucji czynnego żalu, kształtują się następująco:

1. uiszczono w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego w całości wymagalną należność publicznoprawną uszczuploną popełnionym czynem zabronionym, jeżeli czyn ten polega na uszczupleniu tej należności
   
   Ustawa nie wymaga, aby sam sprawca uiścił należność. Obowiązek ten może zostać zrealizowany również przez inne osoby. Należność musi być wymagalna, a tym samym pozostawać do uregulowania z racji uszczuplenia. W literaturze przedmiotu istnieje spór czy w skład należności wchodzą również odsetki. Z jednej strony twierdzi się, że przyjęcie tezy, iż sprawca jest obowiązany uiścić należność łącznie z odsetkami, stanowiłoby interpretację rozszerzającą na niekorzyść sprawcy, niedopuszczalną w prawie karnym skarbowym. Z drugiej jednak strony obowiązek uregulowania przez sprawcę również odsetek wyciągany jest przez komentatorów z art. 51, 53 oraz 55 § 1 Ordynacji podatkowej. Tym samym dopiero uiszczenie należności łącznie z odsetkami miałoby czynić zadość wymaganiom z art. 16 § 2 k.k.s. Szczegółowa analiza orzecznictwa sądowego oraz literatury przedmiotu nie pozwala na wyróżnienie w tym zakresie stanowisko większościowego. Wydaje się zatem za celowe, z przezorności procesowej, przyjąć bardziej rygorystyczne warunki stawiane sprawcy. 
   
   
2. sprawca złożył przedmioty podlegające obligatoryjnemu przepadkowi, jeżeli czyn zabroniony nie polega na uszczupleniu należności publicznoprawnej
   
   Spełnienie tego warunku uzależnione jest od ziszczenia się dwóch kumulatywnych przesłanek, tj. [i] zawiadomienie nie dotyczy deliktu karnoskarbowego polegającego na uszczupleniu należności publicznoprawnej oraz [ii] przepadek dotyczy przedmiotów podlegających obligatoryjnemu przepadkowi. 
   
   Jeżeli występuje niemożność złożenia przedmiotów podlegających obligatoryjnemu przepadkowi, sprawa zobowiązany jest do uiszczenia równowartości pieniężnej tych przedmiotów. Nie dotyczy to jednak przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione.

Konsekwencje skorzystania przez sprawcę z czynnego żalu skarbowego 

Spełnienie przez sprawcę wszystkich przesłanek pozytywnych opisanych w art. 16 k.k.s., przy jednoczesnym nie występowaniu w sprawie przesłanek negatywnych, winno wywołać skutek określony w art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s, co oznacza, że postępowania karnego skarbowego nie wszczyna się. W wypadku gdyby postępowanie zostało jednak wszczęte (np. w przypadku błędnej pierwotnej weryfikacji przez organ procesowy przesłanek czynnego żalu), należy wszczęte postępowanie umorzyć, bez względu na etap na jakim się znajduje. 

Pomoc prawna adwokata

Jak wykazała powyższa analiza, skuteczność skorzystania z instytucji czynnego żalu uwarunkowana została przez szereg czynników. Dlatego w każdej sprawie, osoba chcąca poinformować organy ścigania o popełnieniu przez siebie przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, powinna zwrócić się o pomoc do adwokata. Adwokat będzie mógł w sposób należyty przygotować pismo w sprawie, tak aby w jego treści zawrzeć wszystkie elementy czyniące zadość wymogom z art. 16 k.k.s. 

Jeśli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w tej kategorii spraw, serdecznie zapraszamy do kontaktu telefonicznego bądź e – mailowego.